Αρχιτεκτονικοί τύποι ναών

Βασιλική

             Αρχιτεκτονικός τύπος ναού. Πρόκειται για μια ορθογώνια στην κάτοψη αίθουσα που χωρίζεται με κιονοστοιχίες σε τρία ή περισσότερα κλίτη. Ο αρχιτεκτονικός τύπος της βασιλικής χρησιμοποιήθηκε από τους χριστιανούς ήδη από τον 4ο αιώνα για τους χώρους λατρείας τους. Το ανατολικό τμήμα καταλήγει σε ημικυλινδρική κόγχη, την αψίδα, που προορίζεται για τον κλήρο, ενώ στα δυτικά υπάρχει ο νάρθηκας για τους κατηχούμενους.

O Άγιος Πέτρος του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου σύμφωνα με σχέδιο του H. W. Brewer, (1891)

 

 

Άγιος Δημήτριος Θεσσαλονίκης (μέσα 5ου αι.)

           Ι. Ναός του Αγίου Δημητρίου. Στο πέρασμα των αιώνων υπέστη πολλές καταστροφές από πυρκαγιές και λεηλασίες. Το 1917 καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς από πυρκαγιά, αποκαταστάθηκε όμως στην αρχική του μορφή μετά από εργασίες που διήρκεσαν μέχρι το 1948. Είναι πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο (κάθετο) κλίτος, διπλά υπερώα (γυναικωνίτες) και μακρές διπλές κιονοστοιχείες.

 

Αχειροποίητος (Θεσσαλονίκη) (450-470)

          Η εκκλησία της Αχειροποιήτου είναι παλαιοχριστιανική βασιλική της Θεσσαλονίκης. Σήμερα σώζεται στην ίδια μορφή που κατασκευάστηκε τον 5ο αιώνα.

Basilica di Sant'Apollinare in Classe (Ραβέννα)(6ος αι.)

 

Ο Άγιος Απολλινάριος είναι κτισμένος στο παλιό λιμάνι της Ραβέννας, Classe.

Περίκεντρος ναός

           Αρχιτεκτονική μορφή που χρησιμοποιήθηκε ευρέως κατά τα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Το πρώτο κτήριο της μορφής αυτής εμφανίστηκε ως αίθουσα στις ρωμαϊκές θέρμες. Στη συνέχεια εμφανίστηκε ως προθάλαμος στην ανακτορική αρχιτεκτονική, και τον 2ο μ.Χ. αιώνα, με το Πάνθεον της Ρώμης, έλαβε μια ιδιαίτερη σημασία. Γύρω στον 3ο αιώνα χρησιμοποιήθηκε ως μαυσωλείο - λόγω και του συμβολισμού του - που δηλώνει τον ουράνιο θόλο. Σε αντίθεση με τη βασιλική, στην οποία τονίζεται ο κατά μήκος άξονας, εδώ δίδεται έμφαση στον κατακόρυφο άξονα, γύρω απ’ τον οποίο οργανώνεται ο χώρος. Ανάλογα με τη μορφή τους, τα κτήρια αυτά διακρίνονται σε κυκλικά, οκταγωνικά, εξαγωνικά, τρίκογχα και τετράκογχα.

Το Πάνθεον (Ρώμη)

          To Πάνθεον (Ρώμη). Χτίστηκε τον 1 αι.π.Χ., υπέστη πολλές καταστροφές από πυρκαγιά, ξανακτίστηκε επί Ανδριανού τον 2ο αι. μ.Χ.

Άγιος Γεώργιος (Ροτόντα)

Αρχικά υπήρξε μαυσωλείο του Γαλερίου. Θεσσαλονίκη ( 304 μ.Χ.)

 

 

Άγιος Βιτάλιος. Ραβέννα ( 6ος αι.)

Βασιλική με τρούλο ή Τρουλαία Βασιλική

            Η τρουλαία βασιλική αποτελεί εξέλιξη της παλαιοχριστιανικής βασιλικής με χρήση τρούλου για την κάλυψη του κεντρικού τμήματος του ναού. Ο τύπος αυτός εμφανίστηκε στα χρόνια του Iουστινιανού (527-565) με κορυφαίο παράδειγμα την Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη.

Αγία Σοφία (Κωνσταντινούπολη)

Τομή Αγίας Σοφίας κατά Α. Μ. Schneider.Διαστάσεις 76Χ71.Διάμετρος τρούλου 31,87μ. Ύψος από το επίπεδο του δαπέδου 55,6 μ.

Τρουλαία Βασιλική μεταβατικής περιόδου

             Από τις αρχές του 7ου αι. σημειώνονται οικοδομικές εξελίξεις. Τα τόξα που στήριζαν τον τρούλο της παλαιοχριστιανικής τρουλαίας βασιλικής μετατρέπονται σε τέσσερις αβαθείς καμάρες που διαμορφώνουν ένα σταυρόσχημο πυρήνα στο κεντρικό τμήμα του ναού. Οι μεγάλοι γωνιακοί κτιστοί πεσσοίβαθμιαία μειώνονται σε όγκο και στη θέση τους διαμορφώνονται μικρότερα στηρίγματα και γωνιακά διαμερίσματα. Οι σταδιακές αυτές εξελίξεις της τρουλαίας βασιλικής θα οδηγήσουν στην μετεξέλιξή της στον εγγεγραμμένο σταυροειδή τύπο που θα επικρατήσει στη μεσοβυζαντινή περίοδο.

Xαρακτηριστικά παραδείγματα:  Η Kοίμηση Θεοτόκου στη Nίκαια της Bιθυνίας, περ. 600 (συμπαγείς γωνιακοί πεσσοί).

Ναός της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, τέλος 6ου/αρχές 7ου αι.: εξωτερική άποψη του ναού από βορειοανατολικά (φωτογραφία του 1912).

Αγία Σοφία (Θεσσαλονίκη) (αρχές 7ου)

Χαρακτηριστική η διάλυση γωνιακών πεσσών και αρχή διαμόρφωσης γωνιακών διαμερισμάτων.

Αξονομετρικό σχέδιο της Αγίας Σοφίας στη Θεσσαλονίκη. Αρχές 8ου αιώνα. Επεξεργασία: Ίδρυμα Μείζονος Ελληνισμού. Krautheimer, R., Early Christian and Byzantine Architecture, Penguin Books Ltd., Harmondsworth, Middlessex, England 1979, εικ. 255.

Αγία Ειρήνη Κωνσταντινούπολης ( 6ος αι./ Μετασκευή μέσα 8ου αι.)

             Aγία Eιρήνη (Κωνσταντινούπολη). Στη μετασκευή των μέσων του 8ου αι. διατηρείται η μορφή της βασιλικής στο ισόγειο, ενώ στον όροφο οι καμάρες διαμορφώνουν σταυρό. Ο συνδυασμός βασιλικής στο ισόγειο και εγγεγραμμένου σταυρού στον όροφο θα εξελιχθεί βαθμιαία κατά την πρωτο - και μεσοβυζαντινή περίοδο και θα αποκρυσταλλωθεί αργότερα, κατά την παλαιολόγεια περίοδο, στο λεγόμενο «μικτό τύπο».

Σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο

Ο όρος "σταυροειδής εγγεγραμμένος" ναός περιλαμβάνει κανονικά όλους τους ναούς, που ο χώρος τους διατάσσεται έτσι, ώστε να σχηματίζεται στο εσωτερικό και στις στέγες σταυρός, που εγγράφεται σε ορθογώνιο.          Ο τύπος αυτός γνώρισε διάφορες φάσεις, ως την εποχή της μακεδονικής δυναστείας (867-1054), όταν εμφανίστηκε ο πλήρως απαρτισμένος σταυροειδής εγγεγραμμένος με τρούλο,

που στηρίζεται σε δύο ή τέσσερα ελεύθερα στηρίγματα, ναός. Διάφορες παραλλαγές του βασικού αυτού τύπου αναπτύχθηκαν στα επόμενα χρόνια.

Εκκλησία της Παναγίας Καπνικαρέας 11ος αι.

Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος. Πλατεία Κλαυθμώνος. Μέσα 11ου αι. Πρόσοψη. Πηγή: http://www.eie.gr/archaeologia/gr/06_DELTIA/file9.aspx

Τρίκογχος τρουλαίος

        Αρχιτεκτονικός τύπος ναού, στον οποίο η κεντρική τετράγωνη αίθουσα στεγάζεται με τρούλο και στην οποία προστίθενται κόγχες στις τρεις πλευρές.

Οι οικοδομικές φάσεις του καθολικού.

Καθολικό Μεγίστης Λαύρας (10 ος αι)

Παναγιά η Καστριώτισσα ή Κουμπελίδικη. Καστοριά(αρχές 11ου αι.)

Πεντάτρουλος

Ναός Παντάνασσας Γερουμάνας (τέλη 12ου )

Ναός Παντάνασσας Γερουμάνας ή Μονεμβασίας τέλη 12ου αι.

Οκταγωνικός

Στον ρυθμό αυτό το κύριο χαρακτηριστικό είναι ότι ο τρούλος εδράζεται σε οκτάγωνο και καλύπτει ολόκληρο το χώρο του κυρίως ναού.

Καθολικό μονής Δαφνίου

Σταυρεπίστεγος ναός

            Aρχιτεκτονικός τύπος ναών που εμφανίζεται στο δεύτερο μισό του 13ου αιώνα και που επιχωριάζει στην κυρίως Ελλάδα. Πρόκειται –συνήθως- για μικρής κλίμακας θολοσκεπείς ναούς, μονόκλιτους ή τρίκλιτους, των οποίων η κατά μήκος καμάρα διακόπτεται από μία δεύτερη εγκάρσια και ψηλά τοποθετημένη καμάρα, έτσι ώστε στη στέγη σχηματίζεται με σαφήνεια το σχήμα του σταυρού, στο οποίο άλλωστε οφείλει ο τύπος το όνομά του. Απαντά με πολλές παραλλαγές και παλαιότερο παράδειγμα του είδους αποτελεί ο ναός της Αγίας Τριάδος στο Κρανίδι Αργολίδος(1245).

Αγία Τριάδα Κρανιδίου 

Ναός Αγίων Θεοδώρων ( Γεράκι. Πελοπόννησος)